زالو و حجامت

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
 و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

«زالــــو»؛ جرّاح کوچک!
 


درآمد: مقاله پیش رو، متنی است که من در مطب در اختیار بیماران علاقمند و کسانی که زالو می اندازند قرار می دهم و نقش زیادی در ارتقای اطّلاعات علمی ایشان و تصحیح باورهای عامّه نسبت به زالو داشته است. امیدوارم برای شما هم قابل استفاده باشد.


زالو کرمی است لزج، چسبنده و خون آشام و به دلیل این صفاتش، چندش آور و نفرت انگیز! در ادبیات ما «زالوصفت» به آدم هایی می گویند که از دیگران بهره کشی می کنند و در واقع به آنها می چسبند و خون آنها را می مکند. بیشتر ما از این جانور تصوّر نامانوسی داریم.  امّا آیا واقعاً زالو مستحق این همه لعن و نفرین است؟ لااقل، تاریخ طب گواهی می دهد خدمتی که زالو به نوع بشر کرده است بیشتر از تمام زیان هایی است که برای وی برمی شمارند.

معرّفی: زالوها نرم تنانی تک‌جنسی و عمدتا آبزی هستند که همگی زندگی انگلی دارند. از بین650 گونه شناسایی شده، تنها 50 نوع از آنها از خون پستانداران تغذیه می‌کند که زالوی پزشکی (medical leech) معروفترین آنهاست. این نوع زالوها که رنگ سبز زیتونی تا سبز لجنی و نوارهایی تیره در سطح پشتی خود دارند؛ پس از صید، مدتی در آب های صاف و تمیز نگهداری می شوند تا هر گونه آلودگی احتمالی آنها رفع شود و سپس برای مقاصد طبّی مورد استفاده قرار می گیرند.

تاریخچه زالودرمانی: سابقه زالودرمانی به حدود 3500 سال قبل در مصر می رسد و از 2500 سال پیش، در هند، یونان، روم، ایران و سپس در اروپا مورد استفاده قـرار گـرفته است. در کشور ما، اطبّای بزرگی چون رازی، ابـن سینا، و جرجانی، این روش را تایید و تشریح کرده اند. در حال حاضر، در کلینیکهای معتبر کشورهایی مانند چین، هند، روسیه، آمریکا، انگلیس و بسیاری دیگر از کشورها از زالو به طور گسترده و رسمی در مقاصد طبّی استفاده می شود؛ بـرای مثال:

1- جامعه جراحان انگلستان، کاربرد زالو پس از جراحی های پلاستیک و پیوند اعضاء( و حتی حین عمل جرّاحی) را پذیرفته است.

2- در روسیه و اوکراین، جهت رفع چروک صورت، کرم‌های آرایشی ساخته می شود که ماده موثره آن از زالو به دست می آید.

3-  در ژوین 2004 میلادی، سازمان غذا و داروی آمریکا(F.D.A)، واردات زالو برای مصارف پزشکی را مورد تایید قرار داد و امتیاز فروش زالو را در این کشور، به یک شرکت فرانسوی، اعطا کرد.

4- کشور ترکیه، مثل بانک خون، بانک زالو هم دارد.

5- قیمت صادراتی هر زالو 6-2 دلار است و کشورهایی مانند روسیه و انگلیس، از این راه، سالیانه میلیون ها دلار درآمد دارند و این در حالی است که مرغوب ترین زالوی طبّی، یعنی زالوی شرقی یا پارسی(hirudo medicinalis orientalis) به راحتی در ایران قابل تکثیر است.

روش اثر زالو: زالو با خونخواری خود، خون آلوده و فاقد اکسیژن را از عمق بدن خارج و همزمان، بزاق خود را که حاوی ماده ضدّانعقادی هیرودین و احتمالاً بیش از 100 نوع ماده فعّال دیگر  است به بدن تزریق می‌کند؛ یعنی دو عمل تصفیه و رقیق سازی خون را همزمان انجام می‌دهد. این سالم سازی خون، به کنترل عفونتها، عملکرد بهتر سیستم ایمنی بدن و افزایش اکسیژن رسانی به  بافت‌ها منجر می شود.

«هیرودین» که مادّه اصلی ضدّ انعقادی بزاق زالو است؛ نـسبت به داروی «هـپـاریـن» کـه از مـهمـترین موادّ ضدّ انعقادی مورد استفاده در پزشکی است؛ اثرات قویتر و اختصاصی تری دارد و در باز کردن عروق ـ و از جمله عروق کرونری قلب ـ بسیار موثّر است. از دیگر خواصّ اثبات شده بزاق زالو می توان به این موارد اشاره نمود:

خاصیت بی‌حس‌کنندگی و ضدّ دردی؛ خاصیت گشادکنندگی عروق؛ خاصیت ضدالتهابی و ضدلخته‌ای؛ خاصیت آنتی بیوتیکی(چرک خشک کنی).

کاربردهای درمانی زالو: در طبّ نوین، زالو، دارای کاربردهای درمانی گسترده ای است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: جرّاحی های پیوند اعضاء(برای برقراری خون عضو پیوندی) ؛ جرّاحی زیبایی و پلاستیک(جهت رفع چین و چروک پوست) ؛ ورم دست و پا (به خصوص ورم ناشی از مشکلات سیاهرگی) ؛ درمان بیماری هایی مانند واریس، بواسیر و واریکوسل؛ گرفتگی های عروقی(مثل بسته بودن رگهای قلب) ؛ خون مردگی های زیرپوستی و عضلانی؛ سیاه شدن اندام(قانقاریا) ؛ درد ساق و پاشنه پا؛ دردهای سیاتیکی؛ سردی، گزگز و مور مور شدن اندام؛ انـواع آرتروز؛ اسپاسم (گرفتگی) های عضلانی؛ جلوگیری از تشکیل لخته های سیاهرگی و لخته های عـروق قـلبی(به ویژه پس از سکته های قلبی یا مغزی و یا پس از باز کردن عروق قلبی با عـمل جـرّاحی، بالون زدن و ...) ؛ درمان کانون های عفونی در پوست، استخوان و حتّی قلب؛ برخی سرطان ها(به ویژه سرطان های پوستی) ؛ اصـلاح بـدرنـگی، چین و چروک و جوش ها و دمل های پوستی؛ اگزما های پوستی؛ سیاهی لب ها؛ سینوزیت؛ زخم های بستر و زخـم هـای عـروقـی(مثل زخـم هـای نـاشـی از قطع نخاع یا زخم های افراد دیابتی) ؛ التهاب و زخم معده؛ کولیت؛ برونشیت؛  التهاب و برخی سرطان های پروستات؛ التهابات کبد و کیسه صفرا؛ ترک اعتیاد به موادّ مخدر ؛ نازایی؛ ناباروری مردان؛ کاهش توانایی جنسی(Impotence)؛ الکلیسم؛ و ....

آیا زالو باعث انتقال هپاتیت و ایدز می شود؟ خیر؛ چرا که هر زالو تنها برای یک بیمار استفاده می شود و پس از جـدا شـدن از بـدن وی، مـعـدوم می شود؛ بنابراین امکان انتقال این بیماری ها وجود ندارد.

آمادگی ها و نکات مهمّ قبل از زالواندازی

1- برای اثربخشی بیشتر زالودرمانی، از چند روز قبل از زالواندازی، با مشورت پزشک معالج خود از داروهای ملیّن و مسهل استفاده نمایید. یک راه ساده این است که روزی یک قاشق غذاخوری خاکشی را در یک لیوان آب داغ ریخته کمی شیرین و میل کنید.

5- به دلیل طولانی بودن فرآیند زالواندازی و برای افزایش کیفیت کار؛ سعی کنید در ابتدای ساعت کاری درمانگاه مراجعه کنید.

4- قبل از مراجعه به درمانگاه، موضع مربوط را ابتدا با آب و صابون و سـپس بـا آب فـراوان بشویید چـرا کـه زالـوهـا بـه انواع «بـوها»- حتّی بوی عرق- حسّـاسند و هر گونه بویی(بـوی صـابـون، عـطـر، روغن های مالشی، اودکـلـن، مــوادّ آرایـشـی، ضدّ عفونی کننده ها مثل بتادین، الکل، ساولن و ...) باعث کاهش تمایل آنها در چسبیدن به پوست می شود. توصیه می شود از دو روز قبل از زالواندازی، از مواد فوق استفاده نشود.

5- از 12 ساعت قبل از زالواندازی از رابطه زناشویی بپرهیزید.

6- اگر محل زالواندازی موهای بلندی دارد، آنها را کاملا کوتاه کنید یا درصورت امکان بتراشید.

7- در هنگام مراجعه برای زالواندازی، روی موضع زالواندازی لباس های گشاد و راحت بپوشید. این کار، زالواندازی و پانسمان بعد از آن را تسهیل می کند.

8- در حالت ضعف، گرسنگی، تشنگی و بی حالی شدید، (و خانم ها، در ایّام عادت ماهیانه و بارداری) زالو نیندازید. زالواندازی بانوان در زمان شیردهی باید با توجّه به وضعیت جسمانی و تنها با توصیه پزشک انجام شود.

9- اضطراب باعث تنگ شدن عروق و کاهش تمایل زالوها به خونخواری می شود. پس در هنگام زالواندازیّ آرام و راحت باشید.

10- در صورت مصرف داروهـای رقیق کننده خون، (آسپرین، وارفارین، دی پریدامول و ....) پزشک را در جریان بگذارید.

11- افراد ذیل نباید زالو بیندازند:

- بیماران دچار هموفیلی یا سایر بیماری هایی که مشکل انعقادی و استعداد خونریزی طولانی مدّت دارند.

- افراد دچارکم خونی های شدید یا لاغری و ضعف مفرط یا کسانی که دوره طولانی بیماری های سخت را می گذرانند.

- مصرف کنندگان داروهای ضدّانعقادی: به تجربه برای ما ثابت شده که تنها مصرف وارفارین با زالواندازی تداخل دارد که برای رفع مشکل می توان 4-3 روز قبل از زالواندازی، مصرف آن را قطع و در صورت ضرورت، 3-2 روز بعد از آن، مصرف دارو را از سر گرفت.

- کسانی که سابقه تشکیل اسکارهای شدید و کلویید(گوشت اضافه) در محلّ زخم های خود دارند.

-کسانی که سابقه آلرژی های شدید دارند.

- افرادی که در زالواندازی های قبلی حسّاسیت شدید به بزاق زالو نشان داده اند.

-کسانی که خونریزی فعّال گوارشی یا سابقه خونریزی های شدیدی از این دست را دارند.

- افراد دچار ضعف سیستم ایمنی(مثل ایدز و ...) یا کسانی که مدّت زیادی است از داروهای کورتونی استفاده می کنند.

12- مرض قند، نه تنها مانعی برای زالواندازی  نیست بلکه افراد دیابتیک، از زالواندازی فواید بسیاری می برند.(مثل درمان زخم های دیابتی، ناتوانی های جنسی، مشکلات چشمی، سردی یا سوزش پاها و ...)

نکات مهمّ در زمان زالواندازی

1- بـسیار پسندیده است که زالواندازی نیز با تـوجّـه بـه « خـداوند متعال» به عـنوان شـفادهنده بـیماری ها؛ وضو داشتن، صدقه دادن و قرایت آیه الکرسی انـجام شود.( درمانگاه طبّ اسلامی، به نیابت از مراجعه کنندگان محترم، اقدام به پرداخت صدقه می کند.)

2- در مورد زمان های مناسب برای زالواندازی، شاید بهتر باشد که مطابق با زمان های توصیه شده برای حجامت که در احادیث شریف حضرات معصومین(علیهم السّلام) وارد شده است، عمل شود.

3- درشتی و ریزی و تعداد زالوی مورد استفاده در هر بیمار، باید از سوی پزشک و با توجّه به عواملی ازجمله نوع بیماری، مزاج، بنیه بدنی، سن، جنس و نوع تغذیه شخص، برآورد شود. هرگز پزشک را برای افزایش تعداد زالوها یا استفاده از زالوهای درشت تر یا ریزتر، تحت فشار نگذارید.

4- فواصل زالواندازی نیز باید از سوی پزشک و با توجّه به عوامل فوق الذّکر مشخّص شود. همچنین بین زالواندازی و اقداماتی مانند فصد یا حجامت هم باید فاصله مناسبی لحاظ شود در غیر این صورت ممکن است بیمار دچار عوارض شدیدی شود.

5- محل چسبیدن زالو روی پوست، به شکل Y است. ماده بی‌حسی تزریق شده توسط زالو، سبب کاهش درد، حین نیش زدن و مکیدن خون می‌شود. هر زالو در زمانی بین 60 - 15 دقیقه، به طور متوسّط، 15- 5 میلی‌ لیتر (یعنی حدود ده برابر حجم بدن خودش)خون می مکد. 

بایسته ها و نکات مهمّ پس از زالواندازی

1- کمی تورّم، گرمی، سرخی و احساس ضربان در محلّ زالواندازی، طبیعی است و نیاز به اقدام خاصّی ندارد.

2-  افت  فشار خون خفیف بیمار در دوره پس از زالواندازی، عادّی است و نیاز به درمان ندارد. در طول زمان خونریزی، استراحت کرده از فعّالیت و ایستادن خودداری کنید. افرادی که احتمال افت فشارخون در آنها می رود یا دچار عوارضی مثل ضعف، سرگیجه و مانند آن شده اند؛ می توانند با مصرف مایعاتی مانند شربت زعفران، شربت گلاب و بیدمشک، شیر گرم و یا آب میوه های طبیعی شیرین شده با عسل، خود را درمان کنند.

3- اطراف محلّ گزش، ممکن است تا چند روز کبود شود که امری طبیعی است امّا برای رفع سریع تر این عارضه می توانید روزی 4 بار و در هر بار چند مرتبه؛ روی محل، حوله گرم قرار دهید.

4- گاهی تا چند روز، از محل گزیدگی خونابه می آید؛ روی آن گاز استریل یا دستمال کاغذی تمیز گذاشته چسب بزنید.

5- اگر محل گزیدگی دچار خارش شدید شد؛ در یک لیوان آب ولرم، یک قاشق غذاخوری عسل و یک قاشق چای خوری نمک حل کنید و با پنبه آغشته به این  محلول، روزی 4 مرتبه، محل را به آرامی شستشو دهید. کمپرس محلّ گزش با کشک یا بخور دادن با محلول آب و سرکه هم کمک کننده است. استفاده از پماد کالامین- دی یا کالاندولا هم بلامانع است. در صورت شدّت زیاد خارش، با مشورت پزشک، از داروهای ضدّ خارش خوراکی(آنتی هیستامین ها) استفاده کنید امّا هرگز محلّ گزش را نخارانید.

6- برخی افراد به بزاق زالو حسّاسند و ممکن است علاوه بر خارش، دچار قرمزی و تورّم محلّ گزش شوند. در این موارد، علاوه بر شستشو با محلول فوق، پانسمان محلّ با عسل یا خمیر زردچوبه و مـصرف قـرص های آنتی هیستامین هم مفید است. این عارضه چندان مهم نیست و در صورت عدم درمان نیز، خود به خود برطرف می شود امّا در دفعات بعدی، آن را به پزشک خود اطلاع دهید.

7- اگر محلّ زالواندازی دچار عفونت شد؛ فورا با پزشک معالج تماس بگیرید. گفته می شود که علّت اصلی این مساله، عجله در بند آوردن خون است. لذا توصیه می شود که تا چند ساعت پس از افتادن زالوها، اجازه ادامه خونریزی داده شود. علاوه بر این، جداکردن زودرس زالوها از بدن، خاراندن محلّ گزش، پوشیدن لباس تنگ بر روی این محلّ، تعویض زودرس پانسمان و کندن دَلَمه روی زخم هم می تواند منجر به افزایش خطر عفونت شود. برای کاهش احتمال عفونت؛ تا 48 ساعت از شستن محل گزش پرهیز کنید. بعد از 48 ساعت می توانید محلّ را با کف صابون یا شامپو، به آرامی بشویید. برای ضدّعفونی کردن محلّ زخم استفاده از بتادین یا الکل سفید مانعی ندارد اگرچه معمولا نیازی به این کار نیست.

یک پیشنهاد برای جلوگیری از عفونت محلّ گزش زالو: پس از بند آمدن خونریزی،آویشن، گل خطمی و تخم گشنیز(از هر کدام حدود 20 گرم) را با هم مخلوط و خوب آسیاب کرده با آب جوش خمیر کرده، داغ داغ، به صورت یک لایه ضخیم روی محلّ نیش زالوها بمالید و روی آن را گاز استریل یا باند گذاشته این پوشش را نیز کاملا با پلاستیک و چسب بپوشانید، به نحوی که تا 24 ساعت، ضماد شما خشک نشود. اگر این پانسمان را دقیق انجام دهید احتمال عفونت کردن محلّ زالواندازی به حدّاقل می رسد. مصرف روزانه سه لیوان جوشانده آویشن یا سه استکان عرق زنیان نیز بسیار کمک کننده است.

8- دلمه روی زخم را جدا نکنید و اجازه دهید به صورت طبیعی و خود به خود کنده شود که البته این مساله ممکن است یک هفته طول بکشد.

9- معمولا جای گزش زالو روی پوست باقی نمی ماند و بسته به اندازه زالو، پس از مدّتی(بین 3-1 هفته) محو می شود امّا در این زمینه، نمی توان تضمینی ارایه کرد. رنگ محلّ گزش، مانند رنگ جایی است که ضربدیده است. در ابتدا قرمز کمرنگ تا بنفش  است و به تدریج به سمت زرد، تغییر رنگ می دهد تا کم کم محو شود. خاراندن محلّ گزش، پوشیدن لباس تنگ روی محلّ، عفونت محلّ گزش و قرار گرفتن محلّ زالواندازی روی مفاصل پرحرکت ازجمله عواملی است که می تواند منجر به این شود که جای گزش زالو روی پوست بماند. در افرادی که پوست روشنی دارند ممکن است حتّی تا چند ماه، جای زالو روی پوست بماند.

10- روش قطع خونریزی: به دلیل وجود ضدّ انعقادهای قوی در بزاق زالو، خونریزی محلّ گزش، معمولا12-3 ساعت(و در زالوهای درشت، حتّی تا 24 ساعت) طول می‌کشد. چنان که گفتیم، نباید در کنترل خونریزی عجله کرد و در صورت امکان باید اجازه داد تا خونریزی، خود به خود بند بیاید. به همین دلیل بهتر است تا چند ساعت، از پانسمان با فشار کم استفاده کنید تا خونریزی خفیف محلّ زالواندازی ادامه پیدا کند. پس از آن، اگر به دلایلی مانند ادامه خونریزی و ضعف بیمار نیاز به کنترل خونریزی بود، به این روش عمل کنید:

الف- از خونریزی وحشت نکنید. در صورت شدّت خونریزی، روی پانسمان را 30 دقیقه با نوک انگشتان خود محکم فشار دهید؛ معمولا خونریزی قطع خواهد شد.

ب- حالا مقداری زردچوبه خالص(بدون فلفل) یا زاج سفید آسیاب شده، خاکستر باقلا یا مازو یا پوست انار، پشم یا پنبه سوخته یا خاکستر چوب یا خاکستر پوست کدوی خورشی را روی محلّ گزش زالوها گذاشته، پس از گذاشتن یک عدد گاز استریل، پانسمان فشاری انجام دهید. بـرای کنترل بهتر خونریزی می توانید روی پانسمان را با «باندِ کشی» ببندید امّا نباید آن را آن قدر محکم کنید که جریان خون عضو،مختل شود. در هرحال؛ باندِ کشی را دو ساعت بعد باز کنید. پس از 24 ساعت، می توانید با خیالی آسوده پانسمان را هم باز کنید.

ج- موقع بازکردن پانسمان، پودر تقریبا زردی در اطراف زخم هست که خود به خود می ریزد؛ ولی لخته خونی که روی محل گزش، چسبیده  را جدا نکنید؛ چون منجر به خونریزی می شود.

د- بـه دلیل استفاده از زالـوهای ظریف بـرای صورت، معمولا خونریزی به خودی خود قطع می شود امّا در صورت ضـرورت، پـانسمان زالـواندازی صـورت را تنها باعسل انجام دهید تا جای گزش زالوها روی پوست نماند.

11- حدّاقل تا 12 ساعت پس از زالواندازی، از رابطه زناشویی، فعّالیت و کار سنگین و استحمام طولانی خودداری کنید.

12- تغذیه پس از زالواندازی: بعضی اهل فنّ اعتقاد دارند که  تا 48 ساعت پس از زالواندازی، باید از مصرف غذاهای گرمی،آب  سرد، آب قند، عسل، انواع مربّا، خرما و ادویه پرهیز کرد.(البته افرادی که دچار ضعف یا افت فشار خون شده اند از این توصیه ها مستثناء هستند.)

مصرف غذاهایی مانند دل و جگر و قلوه در دوره پس از زالواندازی، نه تنها مفید نیست بلکه با تولید خون غلیظ، اثرات مفید زالواندازی را کاهش می دهد.

13- زالو درمانی پشت گوش: در این مورد ممکن است فرد دچار تورم  دردناک غدد لنفاوی پشت گوش شود که درمان این عارضه، کمپرس حوله گرم تا چند روز است.

14- زالو درمانی پا: افرادی که روی پایشان زالواندازی می کنند؛ باید تا 3 روز، هر روز حداقل 4 ساعت (2 ساعت صبح، 2 ساعت بعدازظهر ) پاها را بالاتر از سطح بدن نگه دارند(دراز بکشند و زیر پای خود بالش قرار دهند). به هنگام خواب نیز باید یک بالش زیر پا قرار گیرد؛ وگرنه احتمال دارد پاها ورم کند. در صورت ورم کردن پا، روزی 4 بار و هر بار چند مرتبه، روی محل حوله گرم قرار دهید.  

روش انداختن زالو  

اگر به توصیه پزشک یا دلایل شخصی، تمایل دارید خودتان زالو اندازی کنید به این نکات توجّه کنید:

1- سـعی کنید زالو را در محیطی تاریک و نسبتاً خنک (البته نه در یخچال) نگهداری کنید و روزی یک بار آب آن را عوض کنید.

2- بـرای چـسباندن زالـو، آن را روی یک عدد گاز گذاشته روی موضع می گذاریم و منتظر می مانیم تا زالو به محل چسبیده، خونخواری را شروع کند. احساس سوزش در محل، نشانه گزش زالوست. حالا زالو را به حال خود رها کنید تا پس از سیر شدن، خودش از محل جدا شود؛ حالا کمی نمک روی آن پاشیده آن را دور بیندازید.


3- زالودرمانی، سید محمّد موسوی، نشر کانون پژوهش، 1386
4- زالودرمانی پزشکی، آندره آس میکالسن، ترجمه دکتر محسن کیهانی و دکتر فاطمه علیجانیها، نشر